Mirsk
Historia głosi, iż Mirskowi dał początek folwark założony nad Kwisą przez właścicieli zamku Czocha. Pierwszym wójtem znanym z nazwiska w 1201 r. był Bernard Rym pieczętujący się wizerunkiem sowy w herbie. Od niego pochodziła pierwsza nazwa wsi – Eulendorf (Sowia Wieś). Mirsk powstał w miejscu, gdzie stary trakt handlowy z Jeleniej Góry do Żytawy przekraczał Kwisę. W 1319 r. osada wraz z całym Okręgiem Kwisy przyłączona została do księstwa jaworskiego.
Książę Henryk Jaworski podniósł Mirsk do rangi miasta na prawie lwóweckim przed 1337r. (według pewnych źródeł w 1329 r.), nadał mu prawo mili na wyszynk piwa oraz nowy herb przedstawiający sokoła z upolowanym ptakiem w dziobie. Mimo, że po śmierci księcia Henryka niedawno nabyta przez niego część Łużyc przeszła pod panowanie Jana Luksemburskiego, Mirsk wraz z Łęczyną i Mroczkowicami pozostał przy Śląsku.
Od tego czasu miasto związane było z zamkiem Gryf i stanowiło prywatną posiadłość Schaffgotschów. Mirsk nie posiadał umocnień, jedynie przy mostach ustawiono bramy.
W 1431 r. miał miejsce najazd husytów, jednak odparto go dzięki pomocy załóg z Czochy, Gryfa i Świecia. 17 lat później wędrowni rabusie puścili je jednak z dymem. Nauki Lutra padły tu na podatny grunt i prawie cała okoliczna ludność przeszła jeszcze w latach 20-tych XVI w. na protestantyzm.
Już od 1521 r. Mirsk świętował 22 lipca, bowiem w dniu św. Marii Magdaleny przypadał doroczny jarmark. Po pożarze miasta w 1558 r. odbudowano kościół i ratusz. Straszliwe żniwo ponad 3000 ofiar pochłonęła w mieście i okolicy zaraza z lat 1565-66. Mimo tych nieszczęść Mirsk pod koniec XVI w. należał do największych ośrodków produkcji płótna lnianego na Śląsku obok Jeleniej Góry, Gryfowa Śl., Kowar i Sobótki.
Podczas wojny trzydziestoletniej wojska obu walczących ze sobą stron plądrowały miasto aż 31 razy. W 1654 r. odebrano kościół protestantom, którzy dopiero 100 lat później wznieśli własny dom modlitwy. W 1767 r. po raz ostatni płonie prawie całe miasto. Dzieki pomocy Jeleniej Góry, Kowar, Lwówka Śl., Lubomierza, Wlenia, Leśnej, Schaffgotschów oraz króla Fryderyka II szybko je odbudowano.
Wytwarzane tu w XVIII w. pończochy wysyłane były aż do Ameryki. Rozwinęło się też szlifierstwo drogich kamieni i szkła. W sierpniu 1790 rodzina Friedrichów (ok. 1800 r. znani byli jako dobrzy szlifierze kamieni) gościła u siebie podróżującego po Dolnym Śląsku J. W. Goethego. Podczas odwrotu armii Napoleona z Rosji i zawieszenia broni opodal miasta wzniesiono kilkaset baraków dla żołnierzy francuskich.
Od kiedy w 1865 r. uruchomiono linie kolejową Jelenia Góra – Lubań, powstały konne połączenia Mirska z najbliższymi stacjami w Rębiszowie i Gryfowie Śl. Ważnym wydarzeniem było uruchomienie mechanicznej przędzalni w Skarbkowie. Od 1875 r. Mirsk posiadał własną gazetę – „Der Bote aus dem Queisthale”. (Posłaniec z doliny Kwisy) wydawaną do roku 1945 (od 1926 r. pod zmienionym tytułem – „Iser-Gebirgs-Zeitung”. (Gazeta Gór Izerskich). Od 1884 r. istniało połączenie kolejowe z Gryfowem Śl., od 1904 r. z Jindrichovicami pod Smrkem, a pięć lat później ze Świeradowem.
W 1933 r., aby przyciągnąć większe rzesze turystów zmieniono nazwę miasta z Friedeberg am Queis (Mirsk nad Kwisą) na Friedeberg im Isergebirge (Mirsk w Górach Izerskich). W 1937 r. uroczyście świętowano 600-lecie miasta. Przy tej okazji podsumowano, że w tym czasie padało ono pastwą pożarów aż 21 razy, powodzie zalewały je 31 razy a zaraza zbierała żniwo siedmiokrotnie. Największe pożary, po których przez dłuższy czas miasto podnosiło się ze zgliszczy miały miejsce m.in. w latach 1219, 1448, 1558, dwa razy w 1621, 1642, 1699 i 1767.
W 1938 r. Mirsk powiekszył się przez przyłączenie części Skarbkowa, gdzie w czasie wojny istniał obóz pracy, od 1944 r. filia obozu koncentracyjnego Gross Rosen dla kobiet narodowości żydowskiej. Pracowały one w przędzalni i w roszarni. Mirsk zajęty został przez Armię Czerwoną 8/9 maja 1945 r. Tuż po wojnie nosił nazwę Spokojna Góra będącą tłumaczeniem dotychczasowej nazwy niemieckiej.
Miasteczko rozwinęło się po wojnie w niewielki ośrodek przemysłowy zaopatrujący okoliczne wioski. W 1961 r. przyłączono do Mirska wieś Skarbków. W ostatnich latach przemysł podupadł. Szansy dla rozwoju Mirska upatruje się obecnie w rozwoju turystyki w oparciu o dogodne położenie w malowniczym krajobrazie Gór Izerskich, Jeziora Złotnickiego i granicy z Czechami. Pod koniec 2005 roku Mirsk liczył 4296 mieszkańców a cała gmina 9325 mieszkańców.
Rębiszów
Stara i duża wieś na Przedgórzu Rębiszowskim. Powstała prawdopodobnie w XIII w. Od końca XV w. należała do zamku Gryf. Na rozwój wsi największy wpływ miało powstanie wielkiego ośrodka górniczo-hutniczego w Przecznicy i Gierczynie. We wsi renesansowy kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny z lat 1566-68, przebudowany na barokowy, z renesansową chrzcielnica z 1576 r., barokowym ołtarzem, ambona i epitafiami z XVIII w. Obok barokowo-klasycystyczny poewangelicki kościół św. Barbary (obecnie kościół parafialny) z emporami, zbudowany w latach 1768-69, przebudowany w 1803r. Wewnątrz barokowe wyposażenie: ołtarz, ambona i chrzcielnica z XVIII w. Oprócz tego we wsi znajduje się ok. 100 zabytkowych domów, zabytkowy budynek dworca kolejowego, dawny folwark oraz piękna aleja lipowa. W Rębiszowie urodził się XIX-wieczny kartograf Georg Leeder, zas w 1833 r. Leberecht Baumert kompozytor organowy.
W okolicy wsi są duże kamieniołomy bazaltu.
Orłowice
Wieś łańcuchowa na lewym, łużyckim brzegu Kwisy. Już w 1575 r. stał tu młyn papierniczy. Obecnie w tutejszym kamieniołomie eksploatuje się łupki serycytowe. We wsi jest ok. 40 zabytkowych domów mieszkalnych.
Brzeziniec
Wieś położona na północ od Mirska, tuż nad rzeką Kwisą i z tego powodu od początku istnienia nękana była przez powodzie. Wieś rozwinęła się z folwarku, który należał do zamku Gryf. Ze względu na fakt, iż znajdowała się na granicy dóbr Schaffgotschów i na granicy śląsko – saksońskiej stał tam posterunek graniczny. Obecnie znajduje się tu ok. 20 zabytkowych domów (głównie murowanych i murowano-szachulcowych) i budynek dawnej szkoły ewangelickiej. Na końcu wsi piękny dąb – pomnik przyrody.
Gajówka
Niewielka wieś w dolinie Raczyny założona została w XVII w. przez religijnych uciekinierów z Czech. Ok. roku 1700 doszczętnie zniszczona przez powódź, odbudowana w latach 1720-1730. Obecnie we wsi znajduje się ok. 20 zabytkowych domów, głównie murowanych i murowano-szachulcowych.
Giebułtów
duża wieś wzmiankowana już w 1328 r. Powstała jako jedna z wsi należących di zamku Świecie. Giebułtów należał, co jest ewenementem, przez kilkaset lat do jednego właściciela, tzn. rodu Üchtritzów. W roku 1508 we wsi gościł Tetzel, dominikański handlarz odpustami. To m.in. z jego powodu Luter sformułował swe słynne tezy. Bardzo wcześnie, bo ok. 1530 r. Giebułtów stał się ośrodkiem protestantyzmu na Śląsku. Rozwijał się bardzo szybko, o czym świadczy powstanie przysiółków: Augustowa, Giebułtówka, Woli Augustowskiej.
We wsi znajduje się bardzo interesujący kościół św. Michała, pierwotny z 1598 r., przebudowany gruntownie na barokowy, tzw. graniczny, na msze przyjeżdżali tu nawet protestanccy mieszkańcy Jeleniej Góry. Ciekawa wieża z początku XVIII w. z zegarem słonecznym. Wewnątrz barokowe wyposażenie z XVIII w.: piękny ołtarz, ambona, chrzcielnica, interesujące sklepienie z polichromią, prospekt organowy.
Dawniej znajdowały się tu wspaniałe empory, rozebrane w połowie XX w. Do zabytków zalicza się także cmentarz i szereg kamiennych płyt nagrobkowych z XVII i XVIII w. Powyżej wsi pałac barokowo-klasycystyczny z 1760 r., przebudowany w XIX i XX w., obecnie w ruinie. Przed pałacem taras z dwiema basztami, park z cennymi drzewami: szpaler cyprysika groszkowego, dęby szypułkowe i lipy drobnolistne. Z drogi głównej do zamku i parku prowadzi piękna aleja klonowo-jesionowa. Obok łąka, z której roztacza się rewelacyjny widok na Kotlinę Mirską, Góry Izerskie i Karkonosze. We wsi znajduje się ok. 100 zabytkowych domów, murowanych i murowano-szachulcowych.
W czasie wojny w Giebułtowie mieścił się podobóz kobiecy, filia Gross-Rosen, którego więźniarki pracowały w miejscowych zakładach włókienniczych.
Gierczyn
Wieś stanowiła znaczny ośrodek górniczy związany z miejscowymi złożami rud cyny, które eksploatowali górnicy z czeskiego Jachymova, a które zostały odkryte przez Hansa Wiese i Mathäusa Söhnela. Na początku XVI w. rocznie wydobywano tu ok. 20 ton cyny. Prace górnicze przerwała wojna trzydziestoletnia. W XVIII w. działalność górniczą wznowiono i prowadzono do początków XIX w.
We wsi kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny z 1604 r., przebudowany w połowie XVII i w XVIII w. Wewnątrz renesansowy strop kasetonowy, kamienna chrzcielnica, piękny barokowy ołtarz, rokokowa ambona oraz kamienne epitafia i nagrobki z XVIII i XIX w. Kościół okala stary, zabytkowy mur, zbudowany ze wszystkich okolicznych minerałów, wpisany na listę zabytków.
W pobliżu cmentarz parafialny z licznymi okazami drzew oraz zniszczony cmentarz ewangelicki. W północnej części wsi zabytkowe założenie parkowe z końca XIX i początku XX w. z cennym drzewostanem, obok zabytkowe oficyny, dom ogrodnika, brama pałacowa. We wsi zachowało się ok. 50 zabytkowych domów, głównie przysłupowych.
Grudza
W miejscu dzisiejszej Grudzy miała istniała osada słowiańska i niewielki gródek. Wieś założono w XIII w., a od XVI w. związana była z klasztorem sióstr benedyktynek z Lubomierza. Z tej przyczyny we wsi, podobnie jak w wielu innych wsiach klasztornych, mieszkali prawie wyłącznie katolicy.
We wsi późnogotycki kościół pw. Imienia Najświętszej Marii Panny z końca XV w., gruntownie przebudowany lub wręcz wybudowany od nowa jako późnobarokowy w latach 1765-68 z dodaniem wieży. Wewnątrz sklepienie żaglaste, rokokowy ołtarz i ambona, barokowe ołtarze boczne i antepedium z 1776 r. w ołtarzu głównym oraz kamienna chrzcielnica z XVII w. z barokowa drewniana pokrywa z XVIII w. We wsi znajdują się też ruiny wiatraka, który przed II wojna światową pełnił rolę wieży widokowej.
Widoki z wieży zachwalano jako jedne z najpiękniejszych w okolicy. Poza tym we wsi stoi ok. 50 zabytkowych domów, w tym przysłupowych.
Kamień
Wieś łańcuchowa nad Kwisą. W miejscu dzisiejszej wsi już w neolicie istniała osada. Zabytki: tzw. dwór (faktycznie – siedziba leśniczego w dobrach Schaffgotschów) z 1690 r., przebudowany w połowie XVIII w. W pobliżu stawy, starodrzew, łąki z bardzo cenna i rzadką roślinnością oraz góra Wyrwak. We wsi zachowało się ok. 20 zabytkowych, murowanych i murowano-szachulcowych domów.
Karłowiec
Wieś powstałą w dobrach Üchtritzów po 1650 r. jako wieś eksulancka. Znajduje się tu zespół folwarczny z dawnym dworem XIX w., park podworski i ok. 20 zabytkowych domów, głównie murowanych i murowano-szachulcowych. W centrum wsi piękny okaz dębu (pomnik przyrody).
Kłopotnica
Wieś powstałą dość późno, bo w XVII w. jako kolonia Grudzy. Znajduje się tu ok. 20 zabytkowych domów, głównie murowanych i murowano-szachulcowych.
Kotlina
Mała wieś o rozproszonej zabudowie na północnym zboczu Kotła. Podobno już książę Bolesław IV Kędzierzawy miał tu wznieść dwór myśliwski, ale sama wieś powstała w XVIII w., założona przez Schaffgotschów w związku z robotami górniczymi w okolicy. W 1903 r. powstała tu schronisko „Kesseschlossbaude” należące do Brunona Röscha, przebudowane na hotel górski.
Reklamowało się jako najpiękniejsze schronisko Karkonoszy i Gór Izerskich. W czasie II wojny światowej mieścił się tu dom wczasowy dla samotnych matek, należący do NSV (organizacja pomocy społecznej w ramach NSDAP), a po wojnie ośrodek wypoczynkowy WRN, a potem duży ośrodek harcerski. Obecnie obiekt w ruinie. Obok cenny drzewostan.
Krobica
Wieś powstałą w dobrach Schaffgotschów, a swój rozwój zawdzięcza górniczemu ośrodkowi w Gierczynie.
Znaczna część górników mieszkała właśnie tutaj. W XVI w. w okolicy wsi prowadzono poszukiwania i wydobycie niewielkich ilości rud cyny.
We wsi znajduje się zabytkowy budynek szkoły i 48 zabytkowych domów, część z nich o konstrukcji przysłupowej.
Kwieciszowice
Wieś założona w XIII w. należała do Schaffgotschów.
Zachowały się stare, zabytkowe domy mieszkalne, murowane i murowano-szachulcowe (ok. 40), z najciekawszym (nr 42) drewniano-szachulcowym z 1758 r., przebudowanym w początku XX w.
Część z nich posiada konstrukcje przysłupowa.
Mlądz
Niewielka wieś koło Rębiszowa, którego kolonią była kiedyś. Wraz z nią należał do rodziny Schaffgotschów.
Usamodzielnił się w XVIII w. Powstały tu liczne młyny wodne, tłuczkarnie do kruszenia rudy kobaltowej z pobliskich kopalń w Przecznicy i Gierczynie oraz huta do wytopu kobaltu (ok. 1750 r.).
Przy hucie istniała również fabryka farby kobaltowej stosowanej w przemyśle ceramicznym i szklarskim. Mlądz ma obecnie charakter wsi rozproszonej, zachowały się tu zabytkowe domy murowane i murowano-szachulcowe (ok. 40), wiele posiada ciekawe portale.
Mroczkowice
Długa wieś położona na południe od Mirska. Prawie cały czas związana z rodem Schaffgotschów. Po 1555 r. we wsi zamieszkała część górników z pobliskiego Gierczyna, którzy pracowali w tamtejszej kopalni rudy cyny.
We wsi znajduje się ok.40 zabytkowych domów, w tym 10 przysłupowych. Na zachód od zabudowań piękna aleja kasztanowców.
Proszowa
Proszowa jest bardzo starą wsią położoną na przedpolu Grzbietu Kamienieckiego Gór Izerskich przy Starym Trakcie Handlowym Żytawsko- Jeleniogórskim. Powstała w wyniku kolonizacji tych terenów przez księcia Bolesława Wysokiego na przełomie XII i XIII wieku.
Pierwsze źródła historyczne z 1211 r. donoszą, że Proszowa była wsią prywatną, wchodzącą w obręb posiadłości Starej Kamienicy, którą władał protoplasta rodu Schaffgotschów. Do 1677 roku wieś nosiła nazwę Cunzdorf, później została zmieniona na Cunzendorff, w 1828- Kunzendorf am Kahlen Berge, 1871- Gräflich Kunzendorf, 1945- Iwenica. Swą aktualną nazwę Proszowa nosi od roku 1947. We wsi spotkać można ciekawy zespół starych budynków o cechach doskonale oddających charakter budowli ludności regionu o konstrukcjach przysłupowych, murowano- szachulcowych, drewnianych, drewniano- szachulcowych, zrębowo-przysłupowych. Proszowa nigdy nie była ośrodkiem turystycznym, ale przed 1945 r. istniało tu schronisko młodzieżowe.
Ponadto w wielu domach wynajmowane były pokoje dla turystów. Istniał tu również basen kąpielowy, stacja benzynowa, dom sądowy z salą taneczną i miejscami noclegowymi, masarnia, piekarnia, browar, dwie gospody, zajazd oraz remiza OSP. Przez wieś wiodło również wiele szlaków spacerowych wyposażonych w infrastrukturę turystyczną (ławeczki, miejsca widokowe).
Najstarszym i zarazem najcenniejszym zabytkiem wsi Proszowa jest zbudowany na przełomie XV/XVI w. kościół pod wezwaniem Narodzenia Jana Chrzciciela. Budowla ta wzniesiona została z kamienia łupanego. W XVII w. kościół został przebudowany ze stylu późnogotyckiego na barokowy. Reprezentuje on typ kościołów wiejskich, licznie występujących na terenie Dolnego Śląska o wartościach architektonicznych wzbogaconych o takie detale, jak: portal, stolarka drzwi, pilastry, półkoliste, zamknięte okna, ośmioboczna wieża.
Na przełomie XVI i XVII wieku ta część Europy znajdowała się pod silnym oddziaływaniem Ewangelików, dlatego też na pierwszy zbór ewangelicki we wsi zaadaptowano kościół katolicki, który później zwrócono katolikom.
W XV wieku został tu wzniesiony kościół, który wkrótce przejęli Ewangelicy i użytkowali go do 25.02.1654 roku. Po przejęciu Śląska przez Prusy w 1742 r., podjęto przebudowę tego kościoła, którą ukończono w roku 1744. W 1825 r. do kościoła ewangelickiego w Proszowej należał także Antoniów i Kwieciszowice. Powstała też ewangelicka przykościelna szkoła, która posiadała jednego nauczyciela i dwóch pomocników. Szkoła ta dysponowała legatem dla biednych uczniów. Do kościoła katolickiego zaś, który był filią parafii Mirsk, należała plebania z lasem.
Przecznica
wieś łańcuchowa nad Przecznickim Potokiem. Powstała w XV w. W połowie XVI w. odkryto w okolicy złoża rud kobaltu i cyny. Do 1616 r. powstało 17 sztolni. Po wojnie trzydziestoletniej prowadzono nadal prace górnicze, których ślady w postaci sztolni są widoczne do dzisiaj. We wsi zachowały się liczne, stare domy m. in. szachulcowe i przysłupowe.
Rębiszów – stara i duża wieś na Przedgórzu Rębiszowskim.
Powstała prawdopodobnie w XIII w. Od końca XV w. należała do zamku Gryf. Na rozwój wsi największy wpływ miało powstanie wielkiego ośrodka górniczo-hutniczego w Przecznicy i Gierczynie. We wsi renesansowy kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny z lat 1566-68, przebudowany na barokowy, z renesansową chrzcielnica z 1576 r., barokowym ołtarzem, ambona i epitafiami z XVIII w.
Obok barokowo-klasycystyczny poewangelicki kościół św. Barbary (obecnie kościół parafialny) z emporami, zbudowany w latach 1768-69, przebudowany w 1803r. Wewnątrz barokowe wyposażenie: ołtarz, ambona i chrzcielnica z XVIII w.
Oprócz tego we wsi znajduje się ok. 100 zabytkowych domów, zabytkowy budynek dworca kolejowego, dawny folwark oraz piękna aleja lipowa. W Rębiszowie urodził się XIX-wieczny kartograf Georg Leeder, zas w 1833 r. Leberecht Baumert kompozytor organowy.
W okolicy wsi są duże kamieniołomy bazaltu.